از 1984 تا ماتریکس ؛ نگاهی به کتاب Gervasini درباره سینمای پاد آرمان‌ شهری

تحلیل کتاب Se continua così: Cinema e fantascienza distopica  نوشته مائورو گرواسینی درباره سینما و علمی‌تخیلی پاد آرمان‌ شهری(Dystopia)

پس از بررسی کتاب سینما چیست؟ به نویسندگی آندره بازن، امروز به بررسی کتابی در خصوص مفهوم جدید ژانری می‌پردازیم. البته ملاحظاتی در خصوص این مفهوم اضافه و کم شده است.

ژانر علمی‌تخیلی پاد آرمان‌ شهری می‌پردازد؛ ژانری که تصویری از جوامع آینده‌باور با ساختارهایی ستم‌گرانه، تمامیت‌خواه یا فروپاشیده ارائه می‌دهد. پادآرمان‌شهر (Dystopia) در تضاد مفهومی با آرمان‌شهر (Utopia) قرار می‌گیرد؛ در حالی که آرمان‌شهر، جهانی مطلوب برای زیستن است، پادآرمان‌شهر جهانی است ناخوشایند که افراد مایل به گریز از آن هستند.

با این حال، نویسنده تأکید دارد که این دو، دو سوی یک طیف‌اند و در بطن خود ارتباطی بنیادی دارند. بسیاری از جوامع پاد آرمان‌ شهری نه از سوی شروران بدخواه بلکه توسط طراحان اجتماعی‌ای ساخته می‌شوند که با نیت خیر در پی خلق دنیایی ایده‌آل هستند. مثلاً در فیلم The Circle (بر اساس رمان دیو اگرز)، تلاش برای شفافیت کامل و اتصال جهانی با نیت خوب آغاز می‌شود اما به سیستمی تمامیت‌خواه می‌انجامد که فردیت انسان‌ها را له می‌کند. مشابه آن، آتش‌نشانان در فارنهایت ۴۵۱ به‌جای سانسور ایدئولوژیک، برای حذف احساس بدبختی و رنج، کتاب‌ها را می‌سوزانند. حتی در سرگذشت ندیمه، طراحان نظام تئوکراتیک و پدرسالارانه، خود را عاملان اخلاقی می‌دانند.

نویسنده با اشاره به نمونه‌هایی واقعی مانند محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹، نشان می‌دهد که حتی در دنیای واقعی نیز تحت نام خیر عمومی، آزادی‌ها ممکن است محدود شود. اگرچه به پاد آرمان‌شهر کامل منجر نشد، اما مکانیزم بنیادین مشابه بود.

دسته‌بندی روایت‌های پاد آرمان‌ شهری در سینما

کتاب، انواع روایت‌های پاد آرمان‌ شهری را در قالب دسته‌هایی چون سیاسی، پسااتمی، اکولوژیکی، اپیدمیولوژیکی و تکنولوژیکی بررسی می‌کند. در ادامه، تحلیل هر زیرژانر با مثال‌های شاخص ارائه شده است:

1. پاد آرمان‌شهر سیاسی

• ما (یوگنی زامیاتین): آغازگر زیبایی‌شناسی پاد آرمان‌شهری با خانه‌های شیشه‌ای شفاف برای نظارت دائمی.
• ۱۹۸۴ (جورج اورول): سرکوب جنسی، اعتراف‌های اجباری و "دل‌فروشی". اقتباس سینمایی آن از تکنیک‌های بصری مانند bleach bypass استفاده می‌کند.
• وی برای وندتا: اقتباسی از اورول با موضوع رژیم فاشیستی پس از ۱۱ سپتامبر، مفاهیم امنیت و آزادی.
• The Purge: یک روایت فانتزی-سیاسی مدرن با شب قانونی خشونت که یادآور "هفته نفرت" در ۱۹۸۴ است، همراه با نقد طبقاتی.
• They Live: گرچه دقیقاً پاد آرمان‌شهری نیست، اما نقدی بر سیاست‌های ریگانی و سابلیمینال مسیج‌هاست.
• Rollerball: جهان تحت کنترل شرکت‌ها، ورزش خشونت‌آمیز، سانسور تاریخ و کامپیوترهای فراگیر.
• Gattaca: کنترل ژنتیکی و نژادی با الهام از نئولیبرالیسم و داروینیسم اجتماعی. سبک بصری مینیمال و رتروفوتوریستی.

2. پاد آرمان‌شهر پسااتمی

• نشأت‌گرفته از ترس جنگ سرد و نابودی هسته‌ای. نماد آن ساعت "دو دقیقه به نیمه‌شب".
• فیلم‌هایی مانند آخرین ساحل، روز بعد و روز بعد از پایان جهان این ترس را تصویر می‌کنند.
• مجموعه Mad Max از فروپاشی اجتماعی به سمت خشونت و آنارشی حرکت می‌کند. در Fury Road، مسائل زیست‌محیطی و طبقاتی برجسته شده‌اند.

3. پادآرمان‌شهر اپیدمیولوژیکی / ویروسی

• ۲۸ روز بعد و ۲۸ هفته بعد: جامعه‌ای قرنطینه‌شده پس از شیوع ویروس خشم؛ تأکید بر روابط انسانی و بقا.
• The Omega Man: بازماندگان جنگ میکروبی به موجوداتی جهش‌یافته تبدیل شده‌اند. اقتباس از رمان من افسانه‌ام.

4. پاد آرمان‌شهر اکولوژیکی

• ریشه در رمان تلماسه، اما در سینما با Soylent Green نمود پیدا کرد؛ کمبود منابع، آلودگی و غذای انسانی.
• Snowpiercer: یک قطار بی‌پایان در عصر یخبندان مصنوعی، جامعه‌ی طبقاتی و کنترل منابع؛ تصویری از نابرابری جهانی.

5. پاد آرمان‌شهر تکنولوژیکی / سایبرپانک

• ترکیبی از "شورش" و "سایبرنتیک". رمان Neuromancer سنگ‌بنای ژانر است. تأکید بر پساتجسم، تکنوفِتیشیسم، و واقعیت مجازی.
• Blade Runner: بازنمایی آینده با تمرکز بر هویت ربات‌ها (replicants)؛ دنباله آن Blade Runner 2049 به مفاهیم هوش مصنوعی، حافظه، و طراحی بصری می‌پردازد.
• Strange Days: تجربه‌ی دیگران از طریق دستگاه Squid، در بستر نژاد و خشونت پلیسی.
• Matrix: یکی از تأثیرگذارترین فیلم‌های سایبرپانک؛ انسان‌ها در واقعیتی شبیه‌سازی‌شده برای تغذیه‌ی ماشین‌ها زندگی می‌کنند. فلسفه، مذهب، بازی‌های ویدیویی و فرهنگ پاپ در هم تنیده‌اند.
• Westworld (نسخه کرایتون): پارکی تفریحی با ربات‌هایی که شورش می‌کنند. استفاده از پردازش تصویر دیجیتال.
• Ready Player One: ترکیب دنیای واقعی و Oasis مجازی در سال ۲۰۴۵؛ ارجاع به فرهنگ پاپ و شرکت‌های سلطه‌جو.
• Existenz (کروننبرگ): تکنولوژی با بدن تلفیق شده است. مرز واقعیت و شبیه‌سازی از بین می‌رود.
• Akira (انیمه): اقتدارگرایی، پساانسانی، انتقاد اجتماعی و سبک بصری نوآورانه.

عناصر سینمایی در بازنمایی پاد آرمان‌شهر

نویسنده به اهمیت طراحی صحنه، لباس، نورپردازی، جلوه‌های ویژه (از استاپ‌موشن ترمیناتور تا CGI و تکنیک‌هایی مانند bleach bypass) و فیلم‌برداری (لانگ‌تیک‌ها، نماهای سابژکتیو) تأکید دارد. این تکنیک‌ها در ساخت جهان‌های پاد آرمان‌شهری نقشی اساسی ایفا می‌کنند.

نتیجه‌گیری: پاد آرمان‌شهر، بازتاب ترس‌های جهان مدرن

کتاب در نهایت به بررسی چگونگی بازنمایی ترس‌های سیاسی، اجتماعی، زیست‌محیطی و فناورانه در قالب ژانر پاد آرمان‌شهری در سینما می‌پردازد. این ژانر نه فقط تصویر آینده‌ای تاریک بلکه آینه‌ای از اضطراب‌های حال حاضر ماست، جایی که نیت‌های خوب نیز می‌توانند به کابوسی تمامیت‌خواه تبدیل شوند. این ژانر قابلیت این را دارد که تبدیل به ژانری کاملا آمریکایی تلقی شود چرا که  تکنولوژی چیزی است که بیشترین پیوند را با آمریکا می تواند برقرار کند و این بینشی جدید برای  محققین در حوزه ژانر و سینمایی بودن آمریکا می‌تواند باز کند، ژانری که می‌تواند تنه‌به‌تنه‌ی فیلم‌های وسترن و نوآر قرار بگیرد.